विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ) को पछिल्लो रिपोर्टअनुसार, सन् २०२३ मा विश्वभर हरेक दुई मिनेटमा एक जना गर्भवती महिलाको मृत्यु भएको छ । यो तथ्याङ्क चकित पार्ने खालको छ । कुल २६०,००० महिलाले गर्भावस्था, सुत्केरी वा त्यसपछिको ४२ दिनभित्र ज्यान गुमाएका छन् ।

हाल विश्वव्यापी मातृ मृत्युदर (Maternal Mortality Ratio - MMR) प्रति १ लाख जीवित जन्ममा १९७ रहेको छ, जुन सन् २००० मा ३२८ थियो । यद्यपि, सुधारको गति पछिल्लो केही वर्षमा सुस्त भएको र अन्तर्राष्ट्रिय सहायता घट्नाले भविष्यमा प्रगति जोखिममा पर्ने चेतावनी पनि डब्लुएचओले दिएको छ ।

असमानता: धनी र गरिब देशबीच गहिरो खाडल
विश्वभर मातृ मृत्युदरको असमानता झनै गहिरो छ । उच्च आय भएका देशहरूमा MMR औसत १० मात्र रहेको छ भने कम आय भएका देशहरूमा भने यो संख्या ३४७ पुगेको छ । विशेषज्ञहरूका अनुसार यस्तो असमानताको प्रमुख कारण स्वास्थ्य सेवा पहुँच, तालिमप्राप्त स्वास्थ्यकर्मीको अभाव, र गरिबी रहेको जनाएका छन् ।

कोभिड–१९ महामारीले मातृ स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पारेको थियो । डब्लुएचओका अनुसार सन् २०२१ मा मात्र मातृ मृत्युदर ४०,००० ले बढेको थियो, र अहिले पनि अन्तर्राष्ट्रिय सहायतामा आएको कटौतीले 'महामारी जस्तै प्रभाव' पार्न सक्ने चेतावनी दिइएको छ ।

नेपालमा उल्लेखनीय सुधार, तर प्रगति जोखिममा
नेपालले सन् २००० देखि मातृ मृत्युदरमा उल्लेखनीय ७० प्रतिशत सुधार गरेको छ । सन् २००० मा प्रति १ लाख जीवित जन्ममा ५०४ महिला मृत्यु हुन्थे भने हाल यो संख्या घटेर १४२ मा झरेको छ । युनिसेफ, डब्लुएचओ र नेपाल सरकारका तथ्यांकहरूले पनि यसलाई पुष्टि गर्छन् ।

तर, यो प्रगति अझै जोखिममा छ । डब्लुएचओ नेपाल कार्यालयका अनुसार, नेपालमा अझै पनि हरेक महिना करिब ५२ महिलाको मृत्यु गर्भावस्था वा सुत्केरीको क्रममा भइरहेको छ । ग्रामीण क्षेत्रहरूमा स्वास्थ्य सेवा पहुँच अभाव, तालिमप्राप्त स्वास्थ्यकर्मीको कमी, र सुरक्षित मातृत्व कार्यक्रमको अपुरो बजेट कारण प्रमुख चुनौती बनेका छन्।

नेपालमा मातृ मृत्युदर (MMR):

वर्ष    MMR (प्रति १ लाख जीवित जन्म)
२०००    ५०४
२०१७    १८६
२०२१    १५१
२०२३    १४२

राष्ट्रिय जनगणना तथा अन्य स्वास्थ्य प्रतिवेदनहरू अनुसार, नवजात शिशु मृत्युदर १६.६ र मृतजात दर १३.५ प्रति १,००० रहेको छ।

अमेरिकामा जातीय असमानता गहिरिँदै
संयुक्त राज्य अमेरिकामा पनि मातृ मृत्युदरमा सुधार देखिएको भए पनि जातीय असमानता अझै पनि ठूलो चुनौती बनेको छ । सन् २०२३ मा अमेरिकाको MMR १८.६ थियो, जुन सन् २०२२ को २२.३ बाट केही घटेको हो । तर, अफ्रिकी मूलकी महिलामा यो दर ५०.३ पुग्दा सेतोवर्णका महिलामा १४.५ मात्र छ । एसियाली महिलामा यो दर अझै कम (१०.७) छ ।

स्वास्थ्य पहुँच, सामाजिक असमानता र चिकित्सा प्रणालीमा विभेदले यस्तो असमानता सिर्जना गरेको विज्ञहरूको भनाइ छ ।

समाधान के हो?
डब्लुएचओ, युनिसेफ र स्वास्थ्य विशेषज्ञहरूका अनुसार मातृ मृत्युदर घटाउन निम्न उपायहरू प्रभावकारी छन्:

गर्भावस्थामा नियमित स्वास्थ्य परीक्षण, जसबाट जोखिम पहिचान र समाधान सम्भव हुन्छ ।

तालिमप्राप्त स्वास्थ्यकर्मीको उपस्थितिमा सुत्केरी सेवा सुनिश्चित गर्नु ।

गर्भवती महिला र तिनका परिवारलाई जोखिम र सुरक्षाबारे जानकारी दिने कार्यक्रम विस्तार गर्नु ।

स्वास्थ्य पूर्वाधारमा लगानी र सुरक्षित मातृत्व कार्यक्रमलाई पर्याप्त बजेट प्रदान गर्नु ।

नेपालले मातृ मृत्यु न्यूनीकरणमा सराहनीय प्रगति गरे पनि अबको चुनौती त्यो प्रगति जोगाउनु हो । राष्ट्र र अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारहरूले स्वास्थ्य क्षेत्रमा लगानी जारी राखे मात्र हरेक आमा सुरक्षित मातृत्वको हक प्राप्त गर्न सक्छन् ।