मनसुनको सुरुवातसँगै नेपालमा डेंगीको जोखिम फेरि एकपटक बढेको छ । यस वर्षको पहिलो ६ महिना (जनवरीदेखि हालसम्म) मा नै मुलुकका ७३ जिल्लामा गरी १ हजार ४०३ जनामा डेंगी संक्रमण पुष्टि भएको छ । स्वास्थ्य सेवा विभाग अन्तर्गतको इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखा (ईडीसीडी) ले सार्वजनिक गरेको यो तथ्यांकले डेंगी संक्रमण पहाडदेखि तराईसम्म तीव्र गतिमा फैलिरहेको देखाउँछ ।

हिमाली जिल्लाहरू रसुवा, मनाङ, हुम्ला र डोल्पाबाहेक देशका सबै भूभागमा संक्रमण पुगिसकेको छ । यसले रोग नियन्त्रणमा गम्भीर चुनौती थपिएको संकेत गर्दछ । गत साता मात्रै ४० जना नयाँ संक्रमित थपिएका थिए ।

बागमती प्रदेश हटस्पट, काठमाडौंमा सर्वाधिक बिरामी

ईडीसीडीको तथ्यांकअनुसार, सात प्रदेशमध्ये ३७१ जना संक्रमितसहित बागमती प्रदेश सबैभन्दा बढी प्रभावित बनेको छ । त्यसपछि कोशी प्रदेशमा २९९, गण्डकीमा २५१, लुम्बिनीमा २४५, सुदूरपश्चिममा १८४, कर्णालीमा ३२ र मधेश प्रदेशमा २१ जनामा संक्रमण देखिएको छ । जिल्लागत रूपमा संघीय राजधानी काठमाडौंमा सबैभन्दा धेरै १५६ जना संक्रमित भेटिएका छन् । यस्ले उपत्यकामा संक्रमणको जोखिम उच्च रहेको स्पष्ट पार्छ ।

काठमाडौंको टेकुस्थित सहिद शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवा रोग अस्पतालमा पनि डेंगीका बिरामीहरू उपचारका लागि आउने क्रम जारी छ । अस्पतालका निर्देशक डा. युवानिधि बसौलाका अनुसार अस्पतालको बहिरंग विभाग (ओपीडी) मा दैनिक एक-दुई जनामा डेंगी पुष्टि भइरहेको छ । "डेंगीसँगै मौसमी रुघाखोकीका बिरामीको चाप पनि बढिरहेको छ," उनले भने ।

लक्षणबारे जानकारी तर परीक्षणमा बेवास्ता: विज्ञको चिन्ता

डेंगीका मुख्य लक्षणहरूमा अचानक उच्च ज्वरो आउनु, टाउको, आँखाको गेडी, जोर्नी र मांसपेशीमा असह्य पीडा हुनु पर्दछन् । तर, सचेतना बढे पनि लक्षण देखिनासाथ परीक्षण गराउने बानीमा सुधार नआएको विज्ञहरू बताउँछन् ।

संक्रामक रोग विशेषज्ञ डा. शेरबहादुर पुनका अनुसार सहरी क्षेत्रमा धेरै मानिस डेंगीका लक्षणबारे जानकार भए पनि स्वास्थ्य संस्थामा नगई घरमै सिटामोल खाएर बस्ने प्रवृत्ति मौलाएको छ । "धेरैलाई डेंगीबारे थाहा छ, तर समयमै परीक्षण गराउने बानी छैन," डा. पुनले भने, "आफैं औषधि किनेर खाँदा रोग जटिल बन्न सक्छ र उपचारमा ढिलाइले ज्यानकै जोखिम हुन्छ ।"

उनले सामान्य लक्षणबाट अवस्था जटिलतातर्फ गएको संकेत मिल्नासाथ अस्पताल पुग्न आग्रह गरेका छन् । नाक वा गिजाबाट रगत बग्नु, लगातार बान्ता हुनु, पेट अत्यधिक दुख्नु, श्वास फेर्न गाह्रो हुनु, रगतमा प्लेटलेटको संख्या तीव्र गतिमा घट्नु जस्ता लक्षण देखिएमा बिरामीलाई तत्काल भर्ना गरेर उपचार गर्नुपर्ने हुन सक्छ ।

नेपालमा आर्थिक वर्ष २०६०/६१ मा पहिलो पटक देखिएको डेंगीले बेलाबेलामा महामारीको रूप लिने गरेको छ । गत वर्ष (२०८०) मा मात्रै देशभर करिब ५२ हजारभन्दा बढी मानिस संक्रमित हुँदा २० जनाको मृत्यु भएको थियो । सन् २०१९ को महामारीले पनि ठूलो जनस्वास्थ्य संकट निम्त्याएको थियो ।

विगतको अनुभवबाट पाठ सिक्दै सरकारले यस वर्ष नियन्त्रणका प्रयासहरू अघि बढाएको छ । ईडीसीडीका डेंगी फोकल पर्सन गोकर्ण दाहालका अनुसार संक्रमण नियन्त्रणका लागि चालु आर्थिक वर्षमा ७ करोड ९६ लाख रुपैयाँ बजेट विनियोजन गरिएको छ । उनका अनुसार, "सबै स्थानीय तहलाई 'लामखुट्टेको लार्भा खोज र नष्ट गर' अभियान चलाउन पत्राचार गरिएको छ र सरकारी स्वास्थ्य संस्थामा ७५ हजार डेंगी परीक्षण किट वितरण गरिसकिएको छ ।"

यद्यपि, सरकारी प्रयास मात्र पर्याप्त नहुने उनको भनाइ छ । "डेंगी नियन्त्रण सरकारले मात्र गरेर सम्भव छैन," दाहालले भने, "स्थानीय तह, टोल विकास समिति, क्लब र प्रत्येक नागरिकले आफ्नो घरवरिपरि पानी जम्न नदिने र सरसफाइमा ध्यान दिए मात्र यसलाई नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ।"

डेंगी के हो?
डेंगी एडिस एजिप्टाई र एडिस एल्बोपिक्टस जातको संक्रमित पोथी लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्ने भाइरल रोग हो । यो डेंगी भाइरस (DENV) का चार विभिन्न प्रकारबाट लाग्दछ । एक प्रकारको संक्रमणले सोही प्रकारका लागि मात्र प्रतिरोधात्मक क्षमता दिन्छ, तर अर्को प्रकारको संक्रमणले रोगलाई थप गम्भीर बनाउन सक्छ।

सामान्य लक्षण: उच्च ज्वरो, असह्य टाउको दुखाइ, आँखाको गेडी दुख्नु, जोर्नी र मांसपेशी दुख्नु (हड्डीतोड ज्वरो), वाकवाकी लाग्नु, र शरीरमा रातो बिमिरा देखिनु ।

खतरनाक लक्षण: लगातार बान्ता, पेटमा तीव्र दुखाइ, गिजा वा नाकबाट रक्तश्राव, श्वासप्रश्वासमा कठिनाइ। यस्ता लक्षण देखिए तुरुन्त अस्पताल जानुपर्छ।

बच्ने उपाय के हो?
यसको कुनै विशेष औषधि नभएकाले रोकथाम नै सबैभन्दा प्रभावकारी उपाय हो ।

लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्ने: पूरा बाहुलाका कपडा लगाउने, लामखुट्टे भगाउने मलम प्रयोग गर्ने, दिउँसो पनि झुलभित्र सुत्ने, र झ्याल-ढोकामा जाली लगाउने ।
लामखुट्टेको वृद्धि रोक्ने: घर वरिपरिका टायर, बोतल, गमला आदिमा पानी जम्न नदिने। पानी ट्याङ्कीलाई राम्ररी छोप्ने र नियमित सरसफाइ गर्ने ।

डेंगीले सबै उमेर समूहलाई असर गरे पनि साना बालबालिका र दीर्घ रोगी भएका ज्येष्ठ नागरिकहरूमा गम्भीर असर देखिने र मृत्युको जोखिम उच्च हुन्छ । काम गर्ने सक्रिय उमेर समूहमा संक्रमण दर बढी देखिए पनि जटिलताको जोखिम बालबालिका र वृद्धवृद्धामा केन्द्रित छ । त्यसैले, सबैले उच्च सतर्कता अपनाउनु अनिवार्य रहेको छ।