भारतको जैसलमेरको फतेहगढको मेघा गाउँमा जुरासिक कालको फाइटोसर प्रजातिको जीवाश्म फेला परेको छ ।

वैज्ञानिकहरूले यो जीवाश्म करिब २० करोड वर्ष पुरानो भएको दाबी गरेका छन्, जुन डायनासोरको युग भन्दा पनि पुरानो हो।

उनीहरूले भारतमा जुरासिक कालको चट्टानबाट ‘फाइटोसर’ को जीवाश्मा फेला परे पछि यो अहिलेसम्मकै पुरानो खोज भएको बताएका छन । अहिले सो कंकाल भेटिएको क्षेत्रलाई संरक्षित क्षेत्रको रुपमा लिइएको छ । अब कंकालको पूर्ण खोज भारतीय भूगर्भ सर्वेक्षणले गर्नेछ।

जयनारायण व्यास विश्वविद्यालय जोधपुरको पृथ्वी विज्ञान संस्थानका डीन नारायणदास इन्खियाको उपस्थितिमा वरिष्ठ भूजल वैज्ञानिक डा. परिहारको नेतृत्वमा रहेको टोलीले अहिले सो जीवाश्माको अध्ययन गरिरहेको छ ।

मेघा गाउँका स्थानीयले अगस्त २१ मा उक्त कंकाल देखे पछि प्रशासनलाई जानकारी गराएका थिए । त्यसपछि जिल्लाका वरिष्ठ भूजल वैज्ञानिक डा एनडी इनाखियाले घटनास्थल पुगेर अनुसन्धान सुरु गरेका थिए । उनले यो जुरासिक कालको जीवाश्मा भएको जानकारी पाए । त्यसपछि डा. परिहारले जीवाश्मको निरीक्षण र पुष्टि गरेका थिए ।

डा. परिहारले यसलाई २०१ मिलियन वर्ष पुरानो (लगभग २० करोड वर्ष) गोही प्रजातिको जीवाश्ममा भएको जनाएका छन, जो घना जङ्गलमा पाइने रूख छेपारो (फाइटोसौर) भनेर वर्णन गरेका छन् ।

यसको लम्बाइ १.५ देखि २ मिटर हुन्छ। अनुसन्धान अनुसार फाइटोसौर (रुख छेपारो) एक पुरानो सरीसृप हो, जुन नदी नजिकको जंगलमा बस्ने गर्दथ्यो । यो ट्राइसिक अबधीको हो । यो अवधि २५१ देखि २०४ मिलियन वर्ष पहिले सम्म चलेको थियो। यो अवधि पर्मियन ट्राइऐसिक विलुप्त भएपछि सुरु भयो, जसमा पृथ्वीमा जीवनको ठूलो हानि भएको थियो। यस अवधिमा डायनासोर, कछुवा, छेपारोलगायत विभिन्न स्तनधारी जीवहरू जन्मिएका थिए।

यस अवधिमा यहाँ पेनेगा भनिने एक मात्र महाद्वीप थियो र विभिन्न प्रकारका जीवहरू विशेष गरी सरीसृपहरू यही उत्पत्ति भएका थिए । अहिले मेघा गाउँको पोखरी नजिकै भेटिएको यो कंकाललाई वरिपरि बार लगाएर संरक्षण गरिएको छ ।

डा. नारायण दास इन्खियाले टिभी ९सँग कुराकानी गर्दै भने-, ‘अब यो ठाउँको संरक्षण गरेपछि भारतीय भूगर्भ सर्वेक्षणले यो कंकालको पूर्ण खोजी गर्नेछ, यो निकै ठूलो खोज हो, जसमा हामीले पूर्ण कंकाल फेला पारेका छौं । अब उत्खनन गरेर कंकालमा अनुसन्धान गरिने छ, त्यससँगै अन्य जीव पनि फेला पर्नेछ ।

डा इन्खिया भन्छन्, ‘जैसलमेरमा यसअघि पनि थाईत वरपरका क्षेत्रमा डायनासोरका पंजाका निशानहरू भेटिएका थिए। यससँगै अकाल गाउँमा १८ करोड वर्षअघिका रुखहरू पनि भेटिएका छन्, जुन अहिले ढुंगामा परिणत भएका छन् । त्यस्ता रुखका जीवाश्मा लिएर अकाल गाउँमा ‘वुड फोसिल पार्क’ पनि बनाइएको छ ।

उनले भने, ‘जैसलमेर शहरमा जेठवाईको पहाड छ। यहाँबाट १६ किलोमिटर टाढा रहेको थियाट र लाठीलाई ‘डायनासोर गाउँ’ भनिन्छ। यसको कारण यो हो कि डायनासोरको प्रमाण यी ठाउँहरूमा मात्र पाइन्छ। पहिले जेठवाई पहाडमा खानी हुन्थ्यो । मानिसहरूले घर बनाउन यहाँबाट ढुङ्गा लिएर जाने गर्थे।

त्यस्तै, थाईत र लाठी गाउँको बालुवा ढुङ्गा खानी क्षेत्रमा डाइनोसरको जीवाश्मा भेटिएको छ । तीनवटै गाउँमा खानीका कारण धेरै अवशेष नष्ट भएका छन् । यहाँ डायनासोरको जीवाश्म फेला परेपछि सरकारले खानी काम रोकेको थियो । अहिले तीनवटै स्थान सुरक्षित गरिएको छ ।

डा. नारायण दास इन्खियाले भने, ‘डाइनोसर खानाको खोजीमा जैसलमेर आउने गर्दथ्यो । करिब २५ करोड वर्षअघि जैसलमेरदेखि गुजरातको कच्छसम्मको मरुभूमि जुरासिक युगमा टेथिस सागर थियो, यो समय त्यही बेलाको थियो जब अमेरिका, अफ्रिका र भारत सबै एउटै महाद्वीपमा थिए, त्यसबेला जैसलमेरको छेउमा रहेको टेथिस सागरमा ह्वेल र शार्कका यस्ता दुर्लभ प्रजातिहरू थिए, जुन आज लोप हुँदै गएका छन्।