आश्विन कृष्ण पितृपक्ष, जसलाई सोह्र श्राद्ध पनि भनिन्छ, असोज २ गतेदेखि सुरु भई असोज १६ गतेसम्म रहनेछ। पितृपक्षको समयमा दिवंगत पितृहरूको श्राद्ध तथा पिण्डदान गरिन्छ, जसले धार्मिक मान्यताअनुसार पितृलाई सन्तुष्ट गराउँछ। दशैंको सुरुआत गर्नुअघि पितृपक्षको समाप्ति महत्त्वपूर्ण मानिन्छ, किनकि शास्त्रले पहिले पितृको पूजा अनि मात्र देवी उपासना गर्नुपर्ने बताउँछ।

यो वर्ष तिथिमा घटबढ भएकाले प्रतिपदा श्राद्ध असोज २ गते परेको छ। विशेषगरी असोज १३ गते मघा नक्षत्र परेको छ, जुन शास्त्रअनुसार पिण्डदान गर्न उपयुक्त मानिँदैन, विशेष गरी जेठो छोरा भएकाहरूका लागि। मघा तिथिमा श्राद्ध गर्दा जेठो छोरालाई हानी हुने विश्वास छ, त्यसैले मघा तिथिमा श्राद्ध गर्न सिफारिस गरिँदैन। त्यस अवस्थामा अन्य तिथिहरूमा श्राद्ध गरिन्छ, वा सिदा तर्पणद्वारा पितृको बिसर्जन गरिन्छ।

आश्विन कृष्णपक्षलाई पितृपक्ष भनेर चिनिन्छ, जुन १५ दिनको हुन्छ र यसलाई सोह्र श्राद्ध भनिन्छ। पूर्णिमा समेत जोडेर हेर्दा १६ दिनको भए पनि वास्तविक श्राद्ध १५ दिनसम्म मात्र गरिन्छ। असोज १५ गते चतुर्दशीमा भने शस्त्रादिबाट मृत्यु भएकाहरूको मात्र श्राद्ध गरिन्छ। श्राद्धको मूल सार श्रद्धामा आधारित छ, जसले दिवंगत पितृहरूको उद्धार तथा उनीहरूप्रति समर्पण र दयाभावलाई व्यक्त गर्छ।

पितृहरूको स्मरण र उद्धार सन्तानको प्रमुख कर्तव्य हो। शास्त्रअनुसार दिवंगत पितृहरू विभिन्न योनिहरूमा रहन्छन्, र उनीहरूको आत्मा सन्ततिले गरेको पिण्डदानले सम्बोधन हुन्छ। यदि पितृहरू देवताका रूपमा परिणत भएका छन् भने, उनीहरूले अमृतका रूपमा सन्तानको दान ग्रहण गर्छन्। पुत्र शब्दको गहिरो अर्थमा, "पुं नामक नरकबाट तार्ने" भनिएको छ, जसका कारण पुत्रको कर्तव्य अरूभन्दा बढी हुन्छ।

बाबु-आमाले सन्तानको पालन-पोषणमा गरेको दुख संघर्ष लाई चुक्ता गर्न सन्तानले पितृहरूको नाममा गरिने तर्पण सबैभन्दा उत्तम साधन मानिन्छ, जसले पितृहरूको उद्धारमा भूमिका खेल्छ। र्पण धार्मिक दृष्टिकोणले नित्य गर्नुपर्ने कर्तव्य मानिन्छ, विशेष गरी शास्त्रीय प्रमाणहरूले ब्रह्मपुराण, नारदपुराण, भविष्यपुराण, हेमाद्रि, मनुस्मृति, र याज्ञवल्क्यजस्ता ग्रन्थहरूमा यसलाई दैनिक रूपमा गर्नुपर्ने उल्लेख छ। तर, आधुनिक परिवेशमा धेरैले यसलाई तिथिका विशेष दिनमा मात्र सीमित गरेका छन्। तर्पण भनेको दिवंगत पितृहरूको उद्धारका लागि जल अर्पण गर्ने विधि हो, जसमा जौ, तिल, कुश, र जलको प्रयोग गरेर विधिपूर्वक पूजा गरिन्छ।

श्राद्धमा, प्रेत भएका पितृहरूलाई विशेष विधिले जल अर्पण गरिन्छ। यदि प्रेत भएको विश्वास छ भने, जनै अपसव्य गरेर कपडाको सट्टामा जनै निचोरेर जल प्रदान गरिन्छ। यस प्रक्रिया पूरा नहुँदासम्म अरूले कपडा धुन वा आफ्नो स्नान गर्ने कार्यलाई रोकेर राख्छन्। तर्पणको समयमा ब्रह्मादि तीन देवताहरूलाई सव्य जनै लगाएर जलदान गरिन्छ, जसमा देवता, ऋषि, गन्धर्व, नाग, यक्ष, र पितृहरूको समर्पण समावेश हुन्छ। तिल, कुश, र जलको सहायताले विभिन्न दिव्य शक्तिहरूलाई जल प्रदान गरिन्छ, जसले पितृहरूको आत्मा तृप्त हुने विश्वास गरिन्छ।

सन्तान नभएका पितृहरूलाई जनै वा कपडालाई पानीमा चोपेर अर्पण गरिन्छ, ताकि उनीहरूले पनि तर्पणको फल प्राप्त गर्न सकून्। श्राद्धको यो विधि धेरै पुरानो मान्यता र धार्मिक संस्कारमा आधारित छ, र यसले दिवंगत पितृहरूको उद्धार र शान्तिको कामना गर्दछ।

पितृपक्षको समयमा विशेष महत्त्वका साथ एकोद्विष्ट श्राद्ध गरिन्छ, जुन पितृहरूको श्राद्ध विधिमा अद्वितीय छ। यदि एकोद्विष्ट पर्न गएमा, एकापार्वण विधि अनुसार देवब्राह्मण र पितृब्राह्मणको स्थापना गरी यो श्राद्ध गरिन्छ। देवता र पितृ भक्तिमा गहिरो भिन्नता छ—जहाँ देवता भावका भोका हुन्छन्, पितृ भने वचन, विभक्ति, र श्रद्धाका भोका हुन्छन्। शास्त्रमा भनिएको छ कि वाक्य शुद्धि नभए श्राद्ध गर्दा पितृहरूले अर्पित वस्तु पाउँदैनन्, त्यसैले श्राद्ध गराउने व्यक्ति विषय विज्ञ र व्याकरणको ज्ञान भएको हुनु आवश्यक छ।

एकोद्विष्ट श्राद्ध मध्याह्न कालमा गरिन्छ, जबकि सोह्र श्राद्ध अपराह्नव्यापी हुन्छ। यस क्रममा, एउटै ब्राह्मणले धेरैवटा श्राद्ध गर्नु शास्त्रले निषेध गरेको कर्म हो। गृहस्थीका लागि श्राद्ध अनिवार्य मानिन्छ, किनकि कुनै बहानामा नगरे पितृहरू निराश भई श्राप दिन सक्छन्, र यो श्राप सन्ततिको रगतसमेत लिन सक्ने भनिएको छ। सन्ततिले गरेको पिण्डदानले पितृहरूको आत्मा तृप्त हुन्छ। पिण्डले पितृहरूको देह निर्माण गर्छ भने अन्य अर्पण गरिएका वस्तुहरूले उनीहरूलाई आहार प्रदान गर्छन्।

शास्त्रमा उल्लेख गरिएको छ कि पितृहरूको दिन ३६५ दिनको एउटा मात्र दिन हो, तर श्राद्धमा अर्पण गरिएका वस्तुहरूले पितृहरूलाई नित्यका लागि पर्याप्त हुन्छ। पितृहरू तृप्त भएपछि, उनीहरूले आशीर्वादस्वरूप सन्ततिलाई धन, कीर्ति, सुख, यश, आत्मउन्नति, र सन्ततिको नैतिकता, मर्यादा पालन, तथा भविष्यमाथि राम्रो प्रभाव दिन्छन्। यदि श्राद्ध छोडिन्छ भने, पछिल्लो सन्ततिले पनि त्यसलाई निरन्तरता दिँदैनन्, जसबाट घाटा स्वयम् श्राद्धकर्तालाई हुन्छ।

शास्त्रमा भनिएको छ कि तीर्थमा जौको पिण्ड चोखोको प्रतीकका रूपमा दिइन्छ। आफ्नै घरमा श्राद्ध गर्दा पितृहरू खुसी हुन्छन्, र सकेसम्म अन्तरिक्ष नपर्ने गरी पिण्डदान गर्नु उत्तम हुन्छ। श्रीमतीको हातबाट तयार गरिएको पिण्डदान पितृहरूलाई विशेषरूपमा प्रिय हुन्छ, जसरी रामले बनवासको समयमा सीताले तयार गरेको बालुवाको पिण्डद्वारा पिता दशरथलाई अमृतस्वरूप पिण्डदान गराएका थिए।

विश्वासको महत्त्वलाई जोड दिँदै, शास्त्रले भन्छ कि संसार विश्वासमै अडेको छ, चाहे त्यो सूर्य होस्, चन्द्रमा होस्, अथवा पृथ्वी। विज्ञान पछि आएको भए पनि विश्वास भने शाश्वत छ, जसमा संसारको सञ्चालन अडेको छ।

दिवंगत सबै पितृहरूको उद्देश्य राखेर पिण्डदान गर्ने पर्व सोह्र्र श्राद्ध हो। सूर्य कन्याराशिमा प्रवेश गर्दा यो पर्व हुन्छ भने कन्याराशिमा सूर्य सरेको बखत दिवंगत पितृहरूलाई पिण्डदान नगर्ने पुत्रहरू पापी हुन्, कृतध्न हुन् भनिएको छ।

सूर्ये कन्यागते श्राद्धं यो न कूर्यात् गृहा श्रमी। धनपुत्राःकुतस्तस्य पितृनिश्वास पीडनात्, भन्ने अर्थमा् गृहस्थी भएर आश्विनको पितृपक्षमा श्राद्ध अनिवार्य भएको हो। श्राद्ध नगरी घरमा जमरा राख्नु नहुने र पितृपक्षमा सबै दिन चोखो खाने र देव पूजा गर्दा पनि घरमा शंख, घण्ट बजाउनु हुन्न।

१५ दिनको पक्षभित्र जहिले श्राद्ध गरे पनि हुन्छ किन्तु बावुको या नसके वाजेको तिथिमा राम्रो हुन्छ। सूतक, जुठो वा असर्धो समय परे एकादशी या औंसीमा गरिन्छ। १५ दिनभित्र गर्न नसकिए, लक्ष्मीपूजाको औंसीमा गरिन्छ। यसमा खासगरी स्वाहा स्वधा दुवैको आवाहन गरिन्छ। देव, पितृऋषि स्थापना गरी स्वाहा र स्वधा मन्त्रले पूजा गरिन्छ।

एकातिर जनै सव्य गरेर सांँहिली औंलाले पूजा गरिन्छ भने अर्कोतिर अपसव्य, चोरी औंलाले पूजा गरिन्छ। दिवंगत सबैका लागि पिण्ड दिइन्छ, कसैले १६ वटा पिण्ड दिन्छन् कसैको बढी पनि हुन्छ, कसैले ६ वटा मात्र दिन्छन्, यो चलनको कुरो भयो।

विभिन्न कर्मकाण्डमा विभक्ति प्रयोगका आफ्नै नियम र महत्व हुन्छ, जसमा आसनको लागि षष्ठी विभक्ति, आवाहनका लागि द्वितीया, र अन्नदानका लागि चतुर्थी विभक्ति प्रयोग गरिन्छ। हेमाद्रीको भनाइ अनुसार, पितृ श्राद्धको दिन पिण्डदान नभएसम्म कुनै अन्य धार्मिक कर्म, जस्तै हवन, योगी अन्नदान, देवपूजा, ब्रह्मचारी वा तपस्वीहरूलाई दान गर्न निषेधित हुन्छ। पितृहरू श्राद्धको प्रमुख लक्ष्य भएकाले, उनीहरूको तृप्ति नभएसम्म अन्य कार्यहरू गर्न उचित मानिदैन।

शास्त्र अनुसार, पिण्डदान (पार्वण) गर्ने समयमा विशेष नियमहरू पालना गर्नुपर्छ। यदि पत्नी रजस्वला अवस्थामा छ भने पिण्डदान गर्नु हुँदैन, र पतीत व्यक्तिहरूलाई श्राद्धको अवसरमा आमन्त्रण गर्नु निषेध गरिएको छ। साथै, अन्य गोत्रका व्यक्तिहरूलाई श्राद्ध प्रसाद दिने अनुमति छैन, बरु बन्धुवान्धव, इष्टमित्र, ज्वाइँ, भान्जा, र असल पुरोहितहरूलाई आमन्त्रण गरिन्छ। श्राद्धको अवसरमा धूमधाम, बाजा-गाजा, भीडभाड, र ठूलो स्वरमा उत्सव मनाउनु शास्त्रविरुद्ध मानिन्छ।

श्राद्धमा प्रयोग गरिने फूल र वस्तुहरू पनि विशिष्ट हुन्छन्। तुलसी, भृंगराज, सयपत्री, र अगस्त्य पुष्पहरू ग्राह्य मानिन्छन्, तर केतकी, करवीर, वकुल, कुन्दक, र रातो रंगका अन्य फूलहरू प्रयोग गर्न निषेधित छ। श्राद्धमा प्रयोग हुने वस्तुहरू पहिले प्रयोग नगरिएका र चोखो हुनुपर्छ। विशेष रूपमा, दूध, घ्यू, तिल आदि अनिवार्य हुन्छन्, र आसनका लागि चोखो आसनी आवश्यक हुन्छ। खड्गपात्र, नेपाली ऊनबाट बनेका कम्बलहरू, कुश, चाँदी, तामा आदि सामग्री विशेष प्रिय मानिन्छन्।

सकेसम्म गाईको सेवा र छोरीको छोरा पनि श्राद्धमा आवश्यक मानिन्छ, जसले पितृहरूलाई सन्तुष्टि प्रदान गर्छ। यी धार्मिक विधिहरू र नियमहरू पालना गर्दा श्राद्ध विधि शुद्ध र प्रभावकारी मानिन्छ, जसले पितृहरूको उद्धारमा सहायक हुन्छ।

 

 

(विभिन्न स्रोतबाट)